اَلْحَمْدُللّه‏ الّذي حَرَّضَنا علي الجدال و القتال ـ في جُلِّ الاحوال ـ مع كل شيطان بَطّال و منافقٍ محتالٍ و مشرك مختال، و قال: «حرض المؤمنين علي القتال» و «جاهد الكفار و المنافقين واغلظ عليهم» و «قاتلوا اولياءَ الشيطان» و «ان الشيطان لكم عدوٌ فاتخذوه عدوا» و قال: «و جاد لهم بالتي هي احسن». والصلوة والسّلام علي جميع انبيائه و رسله، الّذين جادلوا بالحق ليدحضوابه الباطل و يجاهدوا المشركين فاكثروا جدالهم. و علي آله الذين افرغوا جهدهم في دعوة الناس الي سبيل ربهم بالحكمة و الموعظة الحسنة و جادلوهم بالتي هي احسن، فبذلوا وسعهم في مجادلة الملاحدة والكفرفا حسنوا جدالهم.
و بعد فقد قال اللّه‏ تبارك و تعالي:
«الحج اشهِرُ معلوماتٌ فمن فَرَضَ فيهِنَّ فَلا رَفَثَ وَ لافُسُوقَ وَ لاجِدالَ في الحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيرٍ يَعْلَمْهُ اللّه‏، و تَزَوَّدُوا فانّ خيرالزّاد التَّقْوي وَاتَّقُونِ يا اُولِي الأْلبابِ»1.

مقدمتا قبل از ورود در تفسير آيه ياد شده، سزا بر آن ديديم كه واژه «جدال» را از لحاظ مدلولِ لغوي و اصطلاحي دقيقا مورد مطالعه قرار دهيم، آنگاه ببينيم از اين كلمه در آيه مورد بحث، چه مفهومي در مد نظر مي‏باشد:
الف ـ مدلولِ لغوي «جدال»:
كلمه «جِدال» (به كسر جيم) از مجادله مأخوذ شده و در ريشه خود از «جَدْل» اشتقاق يافته است، و خود كلمه «جَدْل» داراي معاني زير مي‏باشد:
1 ـ محكم بافتن چيزي، از قبيل ريسمان و امثال آن كه اين مفهوم (يعني استحكام و بافتن)، روحِ اين واژه و اساس آنرا تشكيل مي‏دهد،2 و معاني ديگر كه براي اين واژه در كتب لغت آمده، به همين مفهوم باز مي‏گردد و داراي چنين جان و روحي مي‏باشد؛ يعني از نوعي تناسب با همين مفهوم برخوردار است. زمام شتر را به همين مناسبت «جَديل» مي‏نامند؛ چون از پوست تابيده [ و امثال آن ] بافته مي‏شود؛ چنانكه ابن‏منظور و ديگران مي‏گويند: جديل ريسماني است كه از پوست و يا مو بافته مي‏شود كه آن را به گردن شتر نر و يا ماده مي‏آويزند، و در صورتي كه زمام شتر را «جديل» مي‏نامند كه تابيده و بافته شده باشد. مخاصمه را نيز ـ با توجه به چنين مفهومي ـ «مجادله» مي‏گويند؛ چرا كه هر يك از دو خصم، آهنگِ آن دارد كه طرفِ خود را از رأي و نظريه خود ـ اعم از حق يا باطل ـ بتاباند و او را از رأي خود برگرداند.3
ضمنا يادآور مي‏شويم: جديل در پاره‏اي از معاجم، هم به معناي زمام و هم به معناي دو رشته مرواريد و جواهر رنگارنگ ـ كه زنان آنها را بر يكديگر پيچيده و حمايل مي‏كنند ـ به كار رفته است: «وُِشاح»4.
2 ـ قوي شدن بچه آهو و حيوانات ديگر، بدانگونه كه به دنبال مادر به راه افتند. و يا قوي شدن و سفت گشتن دانه در خوشه؛ به همين مناسبت استخوان بزرگ و محكم، و استخوانهاي ميان تهيِ دست و پا، و بسياري از معاني ديگري را ـ كه مفهوم قوت و استحكام در آن منظور شده است ـ «جَدْل» و يا «جِدْل» مي‏نامند.
جَدَل ـ كه عبارت از قدرت بر خصومت و جدال است ـ با توجه به همين مفهوم مورد استعمال قرار گرفته است؛ و لذا هر فردي كه در خصومت سرسختي مي‏كند، عنوان «جَدِل» را اطلاق مي‏نمايند.5 و در اصطلاح فارسي مي‏گويند: «در خصومت، سرسخت است».
با مراجعه به كتب لغت و مطالعه نصوص اصيلي كه ساختماني از اين مادّه در آنها به كار رفته است، به اين نتيجه مي‏رسيم كه در مفهوم اين واژه ـ در اكثر قريب به تمامِ مواردِ آن ـ معنيِ بافتن و يا استحكام و قوّت، و يا هردو جلب نظر مي‏كند.
بنابراين بايد در مفهوم «جدال» روح اين واژه را ـ كه عبارت از قدرت و قوت، و تاباندن و بافتن است ـ جستجو كنيم. يعني فردي كه به جدال دست مي‏يازد سفت و سخت در خصومت بوده و مي‏خواهد طرف را از نظريات خود بتاباند و پيچش و انعطافي در او به هم رساند.
راجع به مدلولِ لغوي جدال مطالب گسترده‏تري در معاجم و فرهنگها ديده مي‏شود كه بازگو كردن همه آنها موجب اطاله و اطنابِ مُمِل مي‏گردد. و لذا سخن را در اين باره به پايان مي‏بريم و گفتگوي خود را با بحث و كاوش در مدلولِ اصطلاحيِ كلمه «جَدَل» و «جِدال» ادامه مي‏دهيم.
ب ـ مدلول اصطلاحي كلمه «جَدَل» و «جِدال»:
1 ـ جَدَلْ = Dialectique (F) , Dialectic (E)
اين واژه اصطلاحا عبارت از روشِ مناقشه و استدلال مي‏باشد كه در طول تاريخ با توجه به مكاتبِ مختلفِ فلسفي، از مفاهيم متفاوت و متعددي برخوردار شده است:
ـ از نظر سقراط، مناقشه و مجادله‏اي است كه مبتني بر بگو و مگو و پرسش و پاسخ مي‏باشد (روش توليد و مامائي).
ـ از ديدگاه افلاطون، نوعي از روش در تحليل منطقي است كه بر اساس تقسيم اشياء به اجناس و انواع، مورد استفاده قرار مي‏گيرد، و اين روش و تحليل به «علم به مبادي اُولي و حقايق ازلي» منجر مي‏گردد.
ـ جدل در نگاه ارسطو و دانشمندان اسلامي (منطقيون) عبارت از قياسي است كه از مشهودات و مسلّمات تشكيل مي‏شود.
ـ در نظر كانت، منطق ظاهري و صوري است كه منحصرا در سفسطه «مصادره به مطلوب» و فريفتن حواس به كار مي‏آيد.
ـ جدل نزد هگل، انتقال ذهن از قضيه و نقيض آن به قضيه‏اي كه از آن‏دو نتيجه مي‏شود، آنگاه همينگونه ادامه يابد تا به «مطلق» برسد.
در كتاب «التعريفاتِ» جرجاني آمده است:
«جدل، قياسي است كه از مشهورات و مسلّمات تشكيل شده، و غرض و هدف آن الزامِ خصم و اقناع و اسكاتِ كسي است كه فهم او براي درك مقدماتِ برهان نارسا مي‏باشد.6

كلمه «جدل» در دو مورد، و مشتقاتي از باب «مجادله» در بيست و سه مورد، و كلمه «جدال» در دو مورد از قرآن كريم به كار رفته است.
اما قبل از آنكه به بحث و بررسي مفهومي كه در اين موارد در مدّ نظر مي‏باشد بپردازيم لازم است يادآور شويم كه اصطلاح جدل ـ علاوه بر آنكه در منطق عبارت از قياسي است كه از مشهورات و مسلمات فراهم مي‏آيد ـ در اصطلاح دانشمندان علوم قرآني و تفسير به معناي استدلال و قياس برهاني نيز استعمال شده است.
به عنوان نمونه: جلال الدين سيوطي در كتاب خود (در نوع شصت و هشت)، بابي تحت عنوان «في جدل القرآن» گشوده است كه منظور او از «جدل» عبارت از مفهومي است وسيع كه شامل قياس جدلي و نيز قياس برهاني در اصطلاح منطقيين مي‏گردد.
وي يادآور مي‏شود كه نجم الدين طُوفّي (م 716) كتاب مستقلي در جدلِ قرآن كريم تصنيف كرده است، آنگاه مي‏نويسد:
«قال العلماء: قد اشتمل القرآن العظيم علي جميع انواع البراهين والادلّه، و ما مِنْ برهانٍ و دلالةٍ و تقسيمٍ و تحذيرٍ ـ يُبني مِن كليات المعلومات العقلية و السمعية ـ الا و كتاب اللّه‏ قد نطق به»7.
بديهي است در محتواي چنين اصطلاحي، مفاهيم ديگرِ جدل ـ كه عبارت از مغالطه و سفسطه است ـ در مد نظر نيست، بلكه عبارت از به كار گرفتنِ قياسي است كه خصم را به حق و حقيقت و صلاحِ حال و مآلِ او رهنمون است.
بنابراين نمي‏توان گفت: هرگونه جَدَل و مجادله‏اي به مفهوم خصومت و سرسختي بيجا و نكوهيده مي‏باشد. و حتي در قرآن كريم ـ كه مشتقاتي از اين واژه در موارد مختلفي از آن، مورد استفاده قرار گرفته ـ همه جا به معناي خصومت و ستيز بيجا و مذموم نيست.
اصولاً جَدَل و مجادله در قرآن كريم به مفهوم استدلال به كار رفته كه در پاره‏اي از موارد به معناي استدلال غلط و بي‏اساس و آميخته به خصومت، و در پاره‏اي از موارد ديگر به معنايِ استدلال صحيح و منطقي و داراي اساس عقلائي و توأم با انس و محبت استعمال شده است.
بطور كلي، آن جَدَل و مجادله‏اي كه در قرآن كريم از آن نهي و يا نكوهش شده، عبارت از لجاج و ستيز و استدلال سفسطي و دستخوش مغالطه در جهت اثبات امري است كه باطل و عاري از واقعيت مي‏باشد.
در هيچ موردي از قرآن كريم، جدال و استدلالي كه هدف آن اثبات حق است ـ نه تنها از آن نهي نشده است ـ بلكه همه مسلمين موظف شده‏اند كه دست اندركار چنين جدال و مجادله‏اي گردند؛ چنانكه اين نكته را در بحث و تفسير آيه مورد نظر بازگو خواهيم كرد:
تفسير آيه 197 سوره بقره
خداوند متعال مي‏فرمايد:
«الحج اشهرٌ معلومات فمن فرض فيهن فلا رَفَثَ و لافسوق و لاجِدال في الحج و ما تفعلوا من خير يَعْلَمْهُ اللّه‏، و تزودوا فان خيرالزاد التقوي واتقون يا اولي الالباب».
مواسم و ايّامي كه مراسم حج بايد در آن اَيّام انجام گيرد عبارت از ماههايي است كه در شريعت مقدس اسلام كاملاً معلوم و مشخص شده است. و فقط مي‏توان آن را در طول سال يكبار انجام داد، بر خلافِ عمره كه ممكن است شرعا در طول يك سال، چند و يا چندين بار برگزار گردد.
ماههايي كه مي‏توان مناسك حج را در آنها به جاي آورد ـ از نظر شيعه ـ عبارتنداز: شوال، ذوالقعده، ده روز از ذوالحجه و يا تمامي ايام آن؛7 چنانكه اهل سنت نيز ايام برگزار كردن حج را عبارت از شوال و ذوالقعده و پاره‏اي از روزهاي ذوالحجة مي‏دانند كه گروهي آن را در ده روزِ همين ماه مشخص كرده‏اند.8
بنابراين جلو انداختنِ انجام مناسكِ حج از اين ماهها و يا تعويق آن از اين ماهها جايز نيست، چنانكه «نَسَأة» ـ يعني مردمي كه قرآن كريم در باره آنها مي‏گويد «انّما النَّسي‏ء زيادة في الكفر...»9 ـ بدينگونه تقديم و تأخيرِ حج را روا مي‏داشتند.
كسي كه در اين ماهها حج را بر خويشتن واجب گرداند ـ يعني در اين ماهها به حج مُحْرِم گردد و يا بر حسب نظريه شيعه حتي به عمره تمتع مُحْرِم شود ـ نبايد به دنبال تمايلات جنسي رفته و عمل زناشويي ويا ساير هوسهاي شهواني را اِعْمال كند: (لا رفث). و نبايد دروغ بگويد، و يا بايد زبان خود را از دشنام و بدگوئي به مؤمن حفظ كند؛ چون رسول اكرم ـ صلي‏اللّه‏عليه‏وآله‏وسلم ـ فرمود:
«سباب المؤمِن فسوقٌ وقتاله كفرٌ»10:
«دشنام گفتن به مؤمن، خروج از طاعت خدا و جرمي سنگين است، و كشتنِ او مساويِ با كفر مي‏باشد».
بعضي گفته‏اند: مراد از «فسوق» عبارت از هرگونه معاصي است و بعضي آن را عبارت از «تنابز به القاب» و يا كذب مي‏دانند.11
«ولاجدال»: نبايد در حج مجادله كرد.
هر كار نيكي كه انجام مي‏دهد، خداي متعال بدان آگاه است و چون عادل مي‏باشد در برابر آن، پاداش نيكي به شما خواهد داد، و به هنگام حج با خود توشه برداريد و بارِ سرِ ديگران نباشيد، و يا اينكه از رهگذر اعمال صالحه توشه آخرت براي خويشتن فراهم آوريد كه بهترين توشه، عبارت از تقوا است.
اي انسانها بِخْرَد، در برابر اوامر و نواهي من راهِ پرهيزكاري را در پيش گيريد.
اين بود خلاصه‏اي از تفسير آيه مذكور.
امّا آنچه ما درصدد بحث و بررسي آن هستيم و مي‏خواهيم دقيقا از آن كاوش و تحليلي به عمل آوريم، موضوع نهي از جدال در حج مي‏باشد كه در اين آيه جلب نظر مي‏كند. عده‏اي از افراد سطحي ـ تحت تأثير عالم‏نماياني تهي از دانش، و زاهدنماياني بي‏بهره از زهد، و فقيهاني دست‏آموزِ تِز ابرقدرتها و گوش به آواز توصيه دولتمردانِ استعمارزده ـ اين گفتار الهي را دستاويزي براي انتقادِ مسلميني قرار دادند كه در موسم حج مي‏خواهند شياطين جن و انس را مورد لعن و نفرين قرار دهند و به تكليف خود براي هشدار دادن به مردم و رسالت اسلامي خويش عمل كنند.
«و لا جدال في الحج» كدام جِدال و با كه، و براي چه هدفي؟
الف ـ منظور از «جدال» در آيه مورد بحث:
1 ـ نظريه مفسران و دانشمندان شيعه:
مفسرين و فقها و دانشمندان شيعه، يادآور شدند كه جدالِ در حج، عبارت از گفتن «لا واللّه‏» و «بلي واللّه‏» است.
بايد ياد آور شويم كه اين سخن عبارت از حدّ اقل مراتبِ جِدال مي‏باشد كه فرد مي‏خواهد از رهگذر اين سوگند، سخن خويش را بر كرسي نشانده و يا سخنِ طرف را نقض كرده و رأي او را بتاباند و درهم كوبد.
از اين بيان چنين برمي‏آيد كه «جدالِ در حج» يا چنان مفهومي، توأم با سوگند انجام مي‏گيرد؛ يعني در آن تأكيد و تشديد و جود دارد، و اين همان مفهوم اصيل و ريشه‏دار در معناي لُغَوي «جدال» است كه قبلاً بدان اشاره كرديم.
بر حسب اين نظريه اگر كسي درصدد اثبات نظريه خود و يا رد و نقض سخنِ مخالفِ خويش برآيد و آن را با سوگندِ ياد شده نياميزد و به وسيله سوگند مذكور تشديد و تقويت نكند نمي‏توان عنوان «جدل در حج» را بر آن اطلاق كرد. و از چنين كاري است كه نهي شده است.12
بدين منظور كه نظريه شيعه را در اين باره نسبتا گسترده توضيح دهيم فشرده‏اي از آنچه مرحوم شيخ محمد حسن نجفي راجع به «جدال» بيان كرده، در زير مي‏آوريم:
«جدال» ـ بر طبق كتاب و سنت و اجماع و نيز بر اساس آنچه در اكثر كتب شيعه و نصوصي كه در اين باره جلب نظر مي‏كند ـ عبارت از گفتن «لا واللّه‏» و «بلي واللّه‏» است.
يكي از نصوص، به عنوان نمونه ياد مي‏شود: معاوية بن عمار گفته است: از امام صادق ـ عليه‏السلام ـ راجع به كسي سؤال كردم كه در حال احرام مي‏گفت: «لا لعمري: نه به جان خودم». حضرت فرمود: اين تعبير را نمي‏توان «جدال» برشمرد. جدال ـ صرفا ـ عبارت از اين است كه شخص بگويد: «لا واللّه‏» و «بلي واللّه‏»...
در كتاب «تهـذيب الاحكـام» شيـخ طــوسي، روايتي از ابي بصـير از امـام صـادق ـ عليه‏السلام ـ آمده است: اگر شخصي سه بار اين سوگند را ـ در عين حال كه صادق است ـ بر زبان آورد بايد قرباني كند. و چنانچه يك بار اين سوگند را ـ به دروغ ـ بر زبان راند قرباني بر او واجب مي‏گردد.
اما در خبر و حديث ديگري از ابي بصير آمده است كه : از امام صادق ـ عليه السلام ـ سؤال كردم: اگر فردي كه مُحرِم است بخواهد كاري را انجام دهد اما رفيقش به او بگويد: «واللّه‏ لا تعمله = سوگند به خدا اين كار را انجام نخواهي داد»؛ و آن شخص بگويد: «واللّه‏ لأََعْمَلَنَّهُ = سوگند به خداوند اين كار را انجام مي‏دهم» و چند بار او را وادار به سوگند مي‏كند، و او نيز مكرر سوگند مي‏خورد، آيا حكمي كه در باره صاحب جِدال صادر شده است، بر وي لازم مي‏گردد؟ امام ـ عليه‏السلام ـ فرمود: چنين كسي مي‏خواهد بدينوسيله به برادرِ ايماني خود، با سوگند ياد كردن احترام گذارد. جدال در مورد كاري مصداق پيدا مي‏كند كه آن كار معصيت باشد و فرد بخواهد با برادر ايماني خود بستيزد.
آنچه از مجموع تحقيقات دانشمندان و نيز احاديثي كه در باره «جدال در حج» آمده استفاده مي‏شود اين است كه بايد سوگندي كه انجام مي‏گيرد دروغ باشد و يا به كاري كه معصيت است مربوط گردد. بنابراين اگر در سوگندِ خود صادق باشد كفاره‏اي بر او واجب نمي‏شود. و لذا در كتاب «الدروسِ» شهيد اول از جعفي آمده كه وي مي‏گفت: «الجدال فاحشة اذا كان كاذبا اوفي معصية...».
وي در پايان مي‏نويسد: جدال صرفا با سوگندِ به خدا ـ آنهم با صيغه مخصوص «لا واللّه‏» و «بلي واللّه‏» ـ تحقق مي‏يابد، و با هر سوگند و يا با سوگند به غير خدا قابل تحقق نمي‏باشد، منتهي ظاهرا براي تحقق جدال به كاربردن «لا» و «بلي» هر دو لازم نيست؛ بلكه يكي از آنها براي تحقق جدال بسنده و كافي است.13
2 ـ مفسران و فقهاي اهل سنت، و تفسير «و لا جدال في الحج»:
مفسران بزرگ و فقهاي برجسته اهل سنت در باره «جدال در حج» آراء و سخنان گوناگوني ياد كرده‏اند كه فشرده‏اي از آنها را مي‏آوريم:
طبري در تفسير خود بحثِ بسيار مفصل و گسترده‏اي را در باره «جدال در حج» پيش گرفته است كه خلاصه و ماحَصَلِ آن اين است:
1) انسان مُحرِم با برادرش آنچنان بستيزد و بگو مگو كند كه او را به خشم آورد. يا حاجيان آنگونه با هم به جدال و درگيري دست يازند كه از خشم آنها نسبت به يكديگر سر برآورد.
2) دشنام و مراء و خصومتها و منازعات14.
3) محمد بن كعب قرظي مي‏گفت: جدال اين بود كه وقتي قريش در «مِني» گرد هم مي‏آمدند گروهي از آنها به گروهي ديگر مي‏گفتند: «حج ما كاملتر و درست‏تر از حجِ شما است» و آن ديگران به اينان مي‏گفتند: «حج ما كاملتر و درست‏تر از حج شما است»15.
4) جدال در حج اين است كه يكي بگويد: امروز، روز حج است، و ديگري بگويد: فردا.
5) ابن زيد مي‏گفت: عربها در مواقفِ مختلفي وقوف مي‏كردند و با هم بگومگو و منازعه مي‏نمودند، و هركسي از آنها ادّعا مي‏كرد كه مَحلّ وقوفِ او همان محلي است كه ابراهيم ـ عليه‏السلام ـ در آنجا وقوف كرده است؛ اما وقـتي خـداوند متـعال نبي اكـرم ـ صلي‏اللّه‏ عليه وآله وسلم ـ را به مناسكِ آنها در باره حج آگاه ساخت اين خصومت و مجادله را فيصَله داد.16
6) «ولا جدال في الحج» به عنوان خبر و گزارشي از سوي خداوند متعال است كه وقت حج بر اساس يك ميقات و موسم واحدي مشخص و قطعي شده و قابل تقديم و تأخير نيست؛ و نسي‏ء، يعني تأخير حج از موسمِ آن، از اين پس باطل و بي ارزش و فاقد اعتبار است.17 شرح گوياي اين مطلب در تفسير آيه «نسي‏ء» گذشت.
طبري مي‏گويد: آن قولي كه به صواب نزديكتر است همين قول اخير مي‏باشد...
ضمنا مي‏افزايد: اين نظريه ـ كه مي‏گويد: معني «لا جدال في الحج» اين است كه با مصاحب و رفيق همراه خود بگو مگو مكن و با او به مجادله و ستيز برنخيز كه او را به غضب آوري ـ به دو دليل صحيح نيست: 1 ـ اگر منظور اين است: به باطل با مصاحبِ خود مراء و جدال مكن كه موجب غضب او شوي، اين توجيه، ناموجه و غير قابل قبول است؛ زيرا كه خداوند متعال از مراء و جدالِ به باطل در هر حال ـ اعم از آنكه مراءكننده مُحرم و يا مُحل باشد ـ نهي كرده است؛ پس دليلي وجود ندارد كه اختصاصا از «مراء به باطل در حال احرام» نهي كرده باشد؛ حالِ احرام و يا اِحلال، تفاوتي در نكوهش «مراء به باطل» را نمي‏رساند، 2 ـ و اگر منظور اين است كه «به حق هم مراء و جدال مكن و از اين رهگذر خشم مصاحب و رفيق همراهت را فراهم نياور»، اين سخن نيز نادرست مي‏باشد؛ به اين دليل كه اگر مُحْرِم، فردي را ملاحظه كند كه مي‏خواهد به كار زشت و گناه روي آوَرَد بر او واجب است با مراء و جدال از كار او جلوگيري نمايد. و يا چنانچه احساس كند كه مي‏خواهد به وي ستم نمايد و حق او را از ميان ببرد و غضب كند بر او فرض و واجب است به مراء و جدالِ با او برخيزد تا از ستم او برهد و يا مانع از ضايع شدن حقش گردد.18
7) محمد رشيد رضا مي‏نويسد: مراد از «جدال» عبارت از مشاجَره زباني است، و اين مشاجره غالبا ميان حاجيان و خدمه در سفر حج پديد مي‏آيد؛ زيرا مشقتها و دشواريهاي سفر [ و حرارت و گرماي شديد و بسياري از عوامل ديگر، چنين حالتي را در افراد به هم مي‏رساند و ] موجب تنگ خُلْقيِ آنها مي‏گردد.19
بروسوي نيز در تفسير «لا جدال في الحج» مي‏گويد: نبايد با خدمه و رفقاي همسفر و چارپاداران [ و رؤساي كاروان و رانندگان و امثال آنها ] ستيز كرده و با خصومت و خشونت رفتار نمود؛ زيرا اين رفتار كين‏آلود موجب دشمني و از ميان رفتن اُنس و اُلفت ميان آنها مي‏گردد؛ اما جدال در اموري كه به دين مربوط است هيچ مانعي ندارد.20
8) محمد عبده يادآور مي‏شود: تفسير سه واژه «رَفَث»، «فُسوق» و «جِدال» بايد از تناسبي با يكديگر برخوردار بوده و نيز با اوضاع و شرايطي كه در زمان تشريعِ مناسكِ حج بر مردم آن زمان حاكم بود، همگام باشد. اما «رَفَث» ـ همانگونه كه گفته‏اند ـ عبارت از جماع و اِعمال غريزه جنسي، و «فُسوق» عبارت از اين است كه فرد ـ از طريق ارتكاب اعمالي كه براي او در حال غير احرام مباح بوده مانند صيد، استعمال بوي خوش، و پوشيدن لباس دوخته ـ از تكاليفي كه بر مُحْرِم واجب است خارج شود. اما «جدال» عبارت از جرياناتي است كه ميان قبايل داير بود، مبني بر اينكه آنها در موسم حج به درگيري و تفاخر مي‏پرداختند.
در اين صورت است كه ميان اين واژه‏ها از نظر مفهومِ آنها هماهنگيِ موردِ نظر تحقق مي‏يابد. و در غير اين صورت بايد اين واژه‏ها را با مدلولِ لغويِ آنها در مد نظر قرار داد: رفث را عبارت از سخن زشت، و فسوق را به معناي «تنابز به القاب»، يعني لقب و عنوان بد در مورد ديگران به كار بردن، و «جدال» را هم به معناي ستيز و خصومت با يكديگر دانست. بنابراين همه اين منهيات، عبارت از يك سلسله مَنهيّاتِ زباني خواهد بود.21
پس از گذر بر تفسير و تحليل‏هايي كه دانشمندانِ فريقين در باره «لا جدال في الحج» ياد كرده‏اند اين سؤال را مي‏توان مطرح ساخت كه:
آيا جدال با شياطين جنّ و اِنس در حال احرام ممنوع است؟
امام فخرالدين رازي در ذيل آيه مورد بحث مي‏گويد:
«اما جمهور متكلمين برآنند كه جدال در امر دين، طاعتي عظيم است. و در مقام استدلال بر نظريه خود به آياتي چند استشهاد مي‏كنند:
1 ـ «اُدْعُ اِلي سَبيلِ رَبِّكَ بالحكمةِ وَ الْمَوعِظَةِ الْحَسَنَةِ و جادلهم بِالّتي هِيَ اَحسَن»
2 ـ «يا نوحُ قَدْ جادَلْتَنا فاكثرت جِدالَنا»
خداوند متعال در مقام بازگو كردنِ سخن كفار به نوح، يادآور مي‏شود كه آنها اين سخن را با نوح در ميان گذاشتند. پيداست كه جدال نوح با آنها صرفا براي تقرير دين بوده است [ و نمي‏توان از اين گونه جدال خرده گرفت ].
بايد گفت: جدالي كه در حج از آن نهي و منع شده و از آن نكوهش به عمل آمده است، جدالي است كه در مقام اثبات و تقرير امر باطلي مورد استفاده قرار گيرد. اما جدالي كه در جهت تقرير و تثبيت حق و دعوت مردم به راه خدا و دفاع از حريم دين خداي متعال انجام مي‏گيرد در هر حال ممدوح و ستوده است.22
سراسر مناسك حج را بايد جدال و خصومت و ستيز با شيطان دانست. اين مراسم شكوهمند با طليعه‏اي از جدال و ستيز با شيطان و استعاذه افتتاح و آغاز مي‏گردد و نيز با جدال با شيطان پايان مي‏پذيرد. رمي جمرات كه در مراحل پايانيِ اين مناسك انجام مي‏گيرد نشانگر آن است كه سپاهِ درونِ انسان از شروع به كار حج، در خود حالت آماده‏باش ايجاد كرده و در حالي كه همواره با شياطين جن و انس مي‏ستيزد، بايد آن آمادگي لازم را در خود به هم رساند كه شيطان را دشمن اصلي خود تلقي نموده و پس از آنكه او را سراغ كرد هدف رمي خويش قرار دهد.
عمل رمي كه با دعاي «اللهم ادْحَرْ عَنّيِ الشيطان» افتتاح مي‏شود نشانه تنفر و انزجار از عامل اصلي معصيت و بدبختي، يعني شيطان است و حاجي با اجراي اين عمل، عزم راسـخ خود را در جدال و ستيز با نيرنگهاي گمراه‏كننده شيطان و اعمالِ زيان‏آور او ابراز و اعلام مي‏كند.
حاجي در چنين موقعيتي، نهائي‏ترين مراتب انزجار خود را نسبت به هرگونه فساد و انگيزه آن نشان مي‏دهد، و از فرصتي كه براي او فراهم آمده است در كنار برادران ديني و با حفظ همبستگي با آنها احساس مي‏كند كه مي‏تواند دشمن خود را ـ هرچند كه مانند شيطان، قوي و نيرومند باشد ـ در سايه اتحاد با برادران ديگر درهم بكوبد و استوانه‏هاي عظيمي از ابرقدرت‏نماهاي عالم هستي و جهان آفرينش، يعني شياطين را با سنگريزه‏هايي كوچك خفه كند و ابهت و هيبت آنها را در هم بكوبد، و آنها را زير همين سنگريزه‏ها بپوشاند، و ابهت و جاذبه آنها راپوچ و پوشالي جلوه دهد.
و اين جريان خود هشداري به مسلمين جهان است ـ مسلميني كه در برابر هيبت پوشالي ابرقدرتهاي شرق و غرب، و قدرتهاي ميانه احساس ترس و بيم مي‏كنند ـ تا نترسند، هيچ هراسي به خود راه ندهند، و در برابر اين شياطين ريز و درشت اِنس، كمترين دلهره‏اي را پذيرا نگردند؛ چرا كه مي‏توانند در سايه همبستگي با يكديگر دشمنان اسلام را ـ هر چند كه اين دشمنان از لحاظ تجهيزاتِ جنگ و جدال و ستيز با آنها، قوي و قلدر و به ظاهر خوف انگيز باشند ـ از پاي درآورند، چنانكه با سنگ‏ريزه‏هايي چند توانسته‏اند استوانه‏هاي اُولي (شرق) و عَقَبه (غرب) و وسطي (قدرتهاي جيره‏خوار اين ابرقدرتها) را آنچنان با سنگ‏ريزه‏ها بپوشانند و كم‏توان سازند كه حداقل تا يكسال از شر و آسيب آنها در امان باشند و با استمرار اين جنگ و جدال و ستيز در هر سال، امنيت خود را براي هميشه تأمين نموده و نگذارند ـ با توقف و ركود خود و ترك جدال و ستيز و نبرد با شياطينِ انس ـ اين قدرتهاي نيمه جان و از كار افتاده، جان تازه‏اي به خود گيرند و به ميراث مادي و معنوي مسلمينِ جهان يورش آورند و سرمايه‏هاي فرهنگي و منابع اقتصاديشان را به يغما برند.
آيا ما مسلمين بايد به هنگام انجام مراسم حج ساكت و بي‏تفاوت باشيم و صرفا با تفوه به جدال و ستيز و استعاذه آرام با شيطان‏ها بستيزيم و فرياد خود را در كنار همه برادران مسلمان جهان بر سر شيطان بزرگ و كوچك و متوسط نكشيم؛ چرا كه اينكار جدال است و جدال در حج روا نيست؟!
اگر اينطور است نبايد به رمي جمرات بپردازيم؛ چون اين كار نوعي شدت عمل و خشونت و خصومت و ستيزه‏جويي است و جدال و مجادله سزا نيست به هنگام حج به كار گرفته شود! بگذاريم شياطين جن و انس بر سرپاي باشند و هر روز نيروي تازه‏اي بر نيروهاي خود بيفزايند و بر سر ما مسلمين بريزند و همه ميراث مادّي و معنوي ما را با تواني كافي به تاراج گيرند؟!
اگر اينطور است نبايد صداي خود را به تكبير بلند كنيم و بايد اهلال و تلبيه خود را با فريادي بلند سرندهيم؛ چرا كه اين كار آميخته با خشونت و خصومت و جدال با شياطين انس و جن است و اين موج انفجارِ «اللّه‏ اكبر» و «لااله الا اللّه‏» شياطين انس و جن را مي‏آزارد، و چون از جدال در حج نهي شده است! با حربه «فريادهاي كوبنده» تلبيه و تهليل، به سراغ هيچ شيطاني نرويم و آنها را نيازاريم. كدام مفسر قرآن و كدام فقيهي از شيعه و سني چنين گفته است؟، اگر كسي مفسر و يا فقيهي از فريقين سراغ دارد به ما نشان دهد كه گفته باشد جدال با شياطين و ستيز با فساد و منهيات و پيكار با طاغوتها و ابرقدرتهايي ـ كه دشمنان قوي‏تري از شيطان نسبت به اسلام و قرآن هستند ـ همان جدالي است كه در قرآن كريم از آن نهي شده است؟
آري ما بايد ـ با ايجاد موجِ انفجار تلبيه و تهليل ـ قدرتهاي شيطاني جهان را به لرزه درآورده و سازمان توان و نيروي آنها را از هم پاشيده، و آنها را از پاي درآوريم، بايد صدا به تكبير و تهليل و تلبيه برفرازيم كه اين كار، يعني اجراي تلبيه و تكبير و تهليل با صداي بلند و برافراشته، شعار حج است.
اين رسول خدا ـ صلي‏اللّه‏ عليه وآله و سلّم ـ است كه مي‏فرمايد:
«اتاني جبريل فقال لي: انّ اللّه‏ يأمرك اَنْ تأمر اصحابك ان يرفعوا اصواتهم بالتلبية؛ فانها من شعار الحج»23:
«جبراييل نزد من آمد و گفت: خدا ترا فرمان مي‏دهد كه به ياران خود دستور دهي صداي خود را به تلبيه برفرازند؛ چرا كه تلبيه شعار حج است».
و نيز فرمود:
«أتاني جبريل فأمرني ان آمُرَ اصحابي و من مَعِيَ اَنْ يرفعوا اصواتهم بالتلبية»24:
«جبراييل نزد من آمد و مرا فرمان داد كه يارانم و هر كسي را كه همراه من هستند دستور دهم صداي خود به تلبيه بلند سازند».
چنانكه فرمود:
«امرني جبريل برفع الصوت في الاِهلال؛ فانه من شعار الحج»25:
«جبراييل مرا به بلند كردن صدا در رابطه با «لااله الا اللّه‏» موظف ساخت؛ چرا كه اين كار از شعارهاي حج است».
جبراييل نزد پيامبر اكرم ـ صلي‏اللّه‏عليه‏وآله‏وسلم ـ مي‏آيد و به او با تأكيد توصيه مي‏كند، يعني فرمان مي‏دهد كه آن حضرت دستوري صادر كند تا خود و اصحابش به هنگام حج و در حال احرام فريادشان را به «اللّه‏ اكبر» و «لااله الااللّه‏» و «لبيك اللهم لبيك» بلند كنند، كه موج اين فرياد گوش شيطان را كر كرده و توان را از شيطانهاي بزرگ و كوچك دنيا مي‏ربايد و آنها را بيجان و ناتوان مي‏سازد.
آيا اين كار همان جدال منهي است، آيا اين خشونت و خصومت در حال احرام با شيطان جن و انس روا نيست؟!
راستي اگر جدال، عبارت از خشونت و تندروي است، نبايد پس از طواف، سعي كنيم، بلكه بايد ميان صفا و مروه، حالت مَشْيِ آرام را در پيش گيريم، و آهسته آهسته راه برويم.
نه، هرگز اين نظريه درست نيست؛ بلكه بايد با كيفيتي به طرف هدف گام برداريم، نه آنچنان خويشتن را فرسوده ساخته و بدويم، و نه آنچنان آهسته راه را در سوي مقصد در پيش گيريم كه تاريكيهاي شبِ خواب و غفلت فرا رسد و گرگان بيشه، طعمه‏هايي بِلادفاع براي خود بيابند. آري بايد سعي كنيم و تمام اندام خويش را با شدت به جنبش درآوريم و نشان دهيم كه همواره در حال شادابي و تحرك و قدرت به مقابله و رويارويي با شيطان به سر مي‏بريم و در راه رسيدن به هدفِ والاي الهي و انساني شتاب مي‏گيريم، اما نه آنچنان كه فرسوده گرديم و از كار بيفتيم.
مگر نه اين است كه مفسران در ذيل اين گفتار الهي كه: «و لا جدال في الحج» به ما هشدار داده‏اند:
«الجدال في الدين طاعة عظيمة»26:
جدال در امر دين طاعتي بزرگ مي‏باشد.
و آيا مگر نه اين است كه خدا فرموده است:
«اُدْعُ اِلي سَبيلِ ربّكَ بالحكمة و الموعظة الحسنة وجادلهم بالتي هي احسن...»
آيا امر به مجادله با كفر و بي ديني و نبرد با اِفساد و تبهكاري شيطانهاي بزرگ و كوچكِ دنيا، و دعوت به جدالِ با الحاد و زندقه ـ كه به سان خوره، دين و ايمان مسلمين را به فرسايش و ذوب شدن مي‏كشاند ـ از اين آيه «به هنگام حج و احرام» استثناء شده است؟! آيا اين آيه هيچ كاربردي در موسم حج ندارد؟ و آيا بايد در حال احرام تحرك مسلمين در مقابله و نبردِ با كفر و ستيز با شيطان، و پيكار با فساد متوقف و راكد گردد؟ هيچ مفسّري نگفته است كه بايد دعوت انسانها به راه خدا و جدال با گناه و فساد در موسم حج و در حال احرام دچار ركود و توقف شود.
آيا مي‏توان گفت جدال و ستيزي كه در حالِ حج با كفر و فساد و ابرقدرتهاي خونخوارِ جهان ـ كه چون زالو خون مسلمين جهان را مي‏مكند و اساس قرآن و اسلام را در ممالك اسلامي روز به روز متزلزل مي‏سازند ـ انجام مي‏گيرد، با ايجاد تحريف در مفهوم «لا جدال في الحج»، بايد متوقف گردد؟! اصلاً كلمه حج و احتجاج از يك ريشه‏اند و «تحاجوا» به معناي «تجادلوا» و «محجاج» به مفهوم «كثير الجدال» است.27
اينك كه ملتهاي مسلمان در صور و صيدا و لبنان و جولان و عمان و عراق و سودان و نيل و قيروان و افغانستان و قدس و تونس و فيليپين و فلسطين و... در زير چكمه‏هاي شيطان بزرگ يعني آمريكا و صهيونيسم جهاني و قدرتهاي استكباري دست و پا مي‏زنند و فريادِ استغاثه‏شان آنها بلند است، چه كسي بايد به ناله‏ها و استغاثه‏هاي آنان پاسخ دهد؟ آيا خدا فرموده است كه به نداي مظلوميت اين امتهاي مسلمان در موسم حج پاسخ مثبت ندهيم و ساكت و آرام و بي‏تفاوت به سربريم، و در حج به احتجاج برنخيزيم، و هيچ فريادي از خود برنياوريم تا اين شياطين به كار خود ادامه دهند و رنجيده خاطر نگردند! چرا كه نبايد با جدال و فرياد شيطان و صهيونيسم را در حال حج آزرده ساخت؟!
بسيار عجيب و شگفت‏آور است كه تعدادي از روحانيون زرخريد و برده حكومتها ـ با بهانه تحريف در مفهوم «لا جدال في الحج» ـ مي‏خواهند كه فرياد برآوردن بر سر شياطينِ انس و جن را خاموش كنند، اينان از آنچه در پشت پرده مي‏گذرد خبر ندارند و يا خود را به بي‏خبري وامي‏دارند كه استكبار نسبت به بلاد اسلامي چه سودايي در سر دارد؟: صهيونيسم و كفر و الحاد و شركِ جهاني مي‏خواهند عرصه جغرافيايي مملكت نامشروعي به نام «اسرائيل» را آنچنان پهناور سازند كه از نيل تا فرات و از آنجا تا فراتر از كعبه را زير پوشش گيرد.
اينك اين گره كور و غده‏اي كه در قلب پيكرِ بلادِ اسلامي ـ به مدد ابرقدرتهاي شرق و غرب ـ براي امتهاي اسلامي به ارمغان آمده، بنا است در سراسر اندام ممالك اسلامي ريشه دواند.
چرا پيشوايان ديني در اين ممالك اسلامي در خواب خرگوشي فرو رفته‏اند و نمي‏خواهند كسي آنها را از اين خواب سنگين بيدار سازد، و مايل نيستند حتي به خواب رفته‏ها نيز بيدار و هوشيار گردند؟!
ايران و لبنان سالها است بيدار شده‏اند و مي‏خواهند كه ديگران را بيدار و هوشيار سازند؛ و برآنند كه در هر صُقْع و مكان و در هر منطقه و سرزميني به وظيفه بيدارگريِ خود عمل كنند؛ اما با كمال تأسف در موسم حج ـ كه امت به‏پاخاسته ايران، يعني امتي كه در راه اسلام و قرآن همه وجود خود را به خدا تقديم كرده است ـ و در سرزمين مقدس مكه و مدينه مردم را به اتحاد و همبستگي با يكديگر دعوت مي‏كنند تا با صهيونيسم جهاني و استثمار و شياطين به مقابله و پيكار برخيزند ـ پيشوايان اسلاميِ نامسلمان، اين كار را جدالي برمي‏شمارند كه به تصور غلطشان خدا از آن نهي كرده است!
آيا خدا «نهي از منكر» را در مكه و مدينه (در موسم حج) نهي كرده است؟!
سكوت مسلمين در مكه آنهم به هنگام حج و در حال احرام ـ در برابر گناهِ بزرگ جهاني و ظلم و ستم بر مسلمين جهان ـ خود عظيم‏ترين گناه و جرم محسوب مي‏گردد. آيا نبايد اين سكوت و بي‏تفاوتي را از ميان بُرد، و به جدالِ با ستم و تجاوز و كشتار مسلمين در قدس عزيز و صور و صيدا برخاست؟!:
«من اصبح و لم يهتم بامور المسلمين فليس بمسلم»
آيا اهتمام به امور مسلمين جهان در حال احرام، جدالِ مذموم است؟ آيا سرزمين مكه و مدينه همان نقطه‏اي نيست كه پيامبر اسلام به آن چشم دوخته است تا مسلمين در موسم حج و به حال احرام ـ در حالتي آماده باش در برابر شيطان ـ به امور مسلمين قيام كنند. آنكه قيام نكند و در موسمِ برگزاري حج به جدال با ناحق و باطل و فساد برنخيزد بايد حساب خود را از مسلمين جدا كند و از حوزه اسلام و ايمان، خويشتن را بيرون و بيگانه بيند.
حج، خود جهاد است، و جهاد در حج و در حال احرام در برابر كفر را بايد طاعتي افزون بر طاعت مربوطِ به حج برشمرد. جدالِ با كفر در حالِ احرام از اَوْجبِ واجبات است و در ضمن طاعتي ديگر.
اين امام فخر رازي است كه ضمن تفسير آيه «... فلا رفث و لافسوق و لاجدال في الحج» مي‏گويد: «جدال در حج» كه در حال احرام، مذموم و نكوهيده است، جدال در اثبات و تأييد باطل و كفر و جلب مال و كسب جاه مي‏باشد؛ اما اگر جدال و ستيز در جهت تأييد حق و دعوت مردم به راه خدا و دفاع از دين و آيين اسلام صورت گيرد[ نه تنها مذموم نيست؛ بلكه [ممدوح و مطلوب مي‏باشد».28
خداي متعال مناسك حج را در جهت اهدافي والا تشريع فرمود كه از آن‏جمله:
يك فرد مسلمان در حالي كه آهنگ سويِ خدا دارد به صوب خانه خدا به راه مي‏افتد، تا خويشتن از عادات پيشين و رفاه‏طلبي تجريد كند، و درون خود از تفاخر و امتيازات موسمي و زودگذر و ناپايدار بپيرايد؛ به گونه‏اي كه يك مالدار و ثروتمند و نامور خود را با تهيدست و فرد گمنام برابر بيند، و فرمانروا فرد بينوا و گمنام و كم‏توشه را به سان خويش محترم شمارد، و همه مردم در اين سرزمين از هر طبقه و از هر نژاد و هر كشوري در شرايطي همسان از نظر بيرون و درون به سربرند، و با لباسي برابر و سفيد و همرنگ و همسان خويشتن را بپوشانند كه گويا در عرصات محشر از خواب مرگ بيدار و زنده شده و در پيشگاه خدا حضور به هم رسانده‏اند.
آيا سزا نيست در چنين شرايطي و با اين تجمع شگرف ـ كه مي‏توانند به درستي درد يكديگر را درك كنند ـ رنج و درد و شكنجه‏هايي را كه بر آنها وارد مي‏شود براي همديگر بازگو نمايند، رنجي كه سخت، امتهاي اسلامي را مي‏آزارد؟!
سرزمين مكه ـ از ديدگاه مسلمين و ديگران ـ نخستين كانوني به شمار مي‏رود كه آواي جدال با كفر و الحاد و طواغيت و شياطين از آنجا برخاست و به گوش جهانيان رسيد، و اولين گام در ستيز با هر قدرتي (جز خدا) در همين نقطه برداشته شد، و نغمه كفر ستيزِ «لااله الااللّه‏» از درون غار حرا بر قله كوه فاران، سامعه جان و روح جهانيان را نوازش داد.
هم اكنون نيز ـ كه خدا و معبود حقيقي در كنار بتهاي ابرقدرت به دست نسيان و فراموشي سپرده مي‏شود ـ امت ايثارگر ايران، با رهنمودگيري از امام و پيشوايي كه قلبش در اميد و آرزوي عزت و سرفرازي مسلمين و مستضعفان عالم مي‏طپد، قيام كرده تا طاغوتها و بتهاي زمان را از كعبه جهان سرنگون سازند و كره خاكي را از اين جرثومه‏هاي مرگ‏آفرين پاكسازي نمايند، و جهاد خود را در اين راه در هر منطقه و سرزميني به كار گيرند و در كعبه ـ كه به هنگام اداي مناسك حج، كانون تجمع و همبستگي همه مسلمين جهان است ـ دست در دست برادران خود قرار مي‏دهند و با فريادي كه سامعه شياطين انس را مي‏خراشد نداي استقلال و آزادي سر دهند. آري مي‏خواهند جهادِ در راه خدا را در كنار پيروان قرآن در سرزمين وحي، تجسم بخشند و به دنيا اعلام كنند كه اسلام از هر قدرت و نيرويي برتر است، و:
«لن يجعل اللّه‏ الكافرين علي المؤمنين سبيلا».29
آيا اين جدال مذموم است؟!
پيامبر گرامي ما ـ صلي‏اللّه‏ عليه وآله وسلم ـ فرمود:
«الحج جهاد، والعمرة تطوع»30.
و نيز فرمود:
«نعم الجهاد، الحج»31.
آيا جهاد اين است كه دشمنان اسلام به اسلام و قرآن يورش برند و براي درهم كوبيدن اسلام دست به كشتاري نسبت به همنوعان ما بزنند، كه در تاريخ بشريت بي‏سابقه است، و افراد بي‏دفاعِ امّتِ اسلامي ـ از پير و جوان و كودك و خردسال ـ را هدف بمب و موشك و توپ و گلوله‏ها قرار دهند و ما آرام بخوابيم و صدا برنياوريم كه جدال است؟! آيا جهاد ـ كه همان حج است ـ و حج ـ كه همان جهاد است ـ به اين معناي است كه به خود زحمتي ندهيم و از شدت عمل و خشونت نسبت به دشمنان اسلام و قرآن و كعبه خودداري كنيم؟!
زهي خجلت و سرافكندگي از بصيرت ديني و فقه و فقاهت ملاياني گرفتار عصبيتِ جاهليِ عربيت كه جهاد در راه خدا و تظاهرات عليه اسرائيل و گمارندگان آن را ـ كه با ازدواج نامشروع شرق و غرب زاده شده‏اند ـ جدال مي‏پندارند! و از امتي خرده مي‏گيرند كه حج را در چهره جهاد تمثّل و تجسم مي‏بخشند، اين عالم‏نماها پيرو اسلام نيستند؛ بلكه خودآگاه و يا ناخودآگاه و مستقيم و غير مستقيم از هوي و هوسِ حكومتهاي گرفتار چنگ صهيونيسم درس مي‏گيرند كه خود گمراهند و ديگران را به بيراهه و گمرهي سوق مي‏دهند.
اي مسلمين جهان:
«... لاتتبعوا اهواء قوم ضلّوا من قبل و اضلّوا كثيرا و ضلوا عن سواء السبيل»32.
مشركين عالم ميكرب شرك را و دوگانه و يا چندگانه انگاريِ قدرتِ مطلقِ جهاني را تا فضاي افكار و انديشه چنان فقيهان وقيح پيش‏رانده، و افكار و آراء آنها را بيمار و آلوده ساخته كه چنان نغمه‏هاي شوم را ـ به بهانه واژگون نمودن مفهوم جدال در «ولا جدال في الحج» ـ سر مي‏دهند، و مي‏خواهند به خواب و غفلت مسلمين تداوم بخشند، و اين اذان و ندايي كه گوش شرك و كفرِ جهاني را مي‏خراشد، به سكوت مبدّل گردانند؛ اما اين خدا است كه فرموده است:
«و اَذان من اللّه‏ و رسوله الي الناس يوم الحج الاكبر ان اللّه‏ بري‏ءٌ من المشركين و رسوله...»33.
خدا و رسولش را در تمام ايام حج فرياد و بانگ پرطنيني است مبني بر اينكه از مشركين و ايده و آرمان آنها سخت بيزار بوده و با چنين آرمان پليدي همواره تا به روز حشر در جدال و ستيز است. جدال و ستيزي به حق و در جهت تأييد و تقويت حق؛ چرا كه اذان به معناي بانگ پرطنين بر سر استكبار شيطاني و شرك و كفر و الحاد مي‏باشد كه در دنياي معاصر در پيكر ابرقدرتهاي جبار تمثل يافته است.
اين اولين بانگ بلند است كه در اين آيه گوشزد شده، و اين فرياد بر سر شيطان بزرگ ادامه دارد و بايد تا فرونشستن فتنه و شرك به جدال و ستيز با شرك و كفر جهاني تداوم بخشد.

اگر ايرانيانِ مسلمان و امتِ به پا خاسته كشور ولي زمان ـ عجل‏اللّه‏ تعالي فرجه الشريف ـ در سرزمين مكه به هنگام حج بانگ خويش را عليه شرك و الحاد جهاني پرطنين و هم‏آواز مي‏سازند، اين كار را نمي‏توان از نگاه هيچ مفسر و فقيهي از فريقين، به حساب جدالي آورد كه خدا در باره آن فرموده است: «... ولا جدال في الحج».
بلـكه اين كار فرياد برائت و بيزاري است كه از آسمان برآمد و بر دل پيامبراسـلام ـ صلي‏اللّه‏ عليه وآله ـ نشست، و او به نوبه خود اين فرياد دروني را به گوش هوش علي رساند، و علي ـ عليه‏السلام ـ نيز اين آواي شرك‏برانداز را براي مشركان برخواند، مانيز همواره اين ندا را در هر جا و هر نقطه سر مي‏دهيم كه: «كفر و شرك و الحاد نابود باد». و «مرگ بر استكبار ابليسي جهان و شياطين انس و جن» و به خصوص «مرگ بر شيطان بزرگ، امريكا»، و «مرگ بر فرزند نامشروع او»، يعني صهيونيسم.
در پايان از خداوند متعال مي‏خواهم به همه ما بصيرتي صحيح در دين مرحمت فرمايد و اساس ظلم و شرك را در جهان در هم فروريزد.
وآخر دعـوانا: ان الـحمدللّه‏ رب العـالمين
وصلي‏اللّه‏ علي نبينا محمد و آله الطاهرين
سيد محمد باقر حجتي

---

1 ـ بقره : 197.
2 ـ معجم، متن اللغة 1/489، ط: دار مكتبة الحياة، بيروت، 1377 هـ .
3 ـ در باره مجموع اين مطالب بنگريد به: لسان العرب 1/419 ط: دار لسان العرب، بيروت ـ معجم متن اللغة 1/490 اساس البلاغة، ص 52، ط: دارالمعرفة، بيروت 1399 هـ ـ معجم متن اللغة 1/433، ط: افستِ دارالكتب العلميه، اسماعيليان، تهران ـ فرهنگ نفيسي 2/1073، ط: افست كتابفروشي خيام، 1355 هـ . ش ـ مجمع البيان 2/293، ط: كتابفروشي اسلاميه، تهران 1373 هـ . ق ـ التفسير الكبير 5/165، ط: دار احياء التراث العربي، طبع سوم ـ القاموس المحيط 3/346، ط: دارالفكر، بيروت، 1403 هـ . ق .
4 ـ القاموس المحيط 3/346 ـ معجم متن اللغة 5/490.
5 ـ بنگريد به: همان مراجعي كه در شماره 2 پاورقي صفحه قبل از آنها ياد كرديم. فيروزآبادي و ابن منظور مي‏نويسد: «اَلجَدَل (بالتحريك) اَلَدَ فِي الخصومة والقدرة عليها» (رك: القاموس المحيط 3/347 ـ لسان العرب 1/420).
7 ـ بنگريد به: لسان العرب = المصطلحات العلمية و الفنية 4/107.
8 ـ الاتقان في علوم القرآن 4/60، ط: افست، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، ايران 1363 هـ . ش . براي اطلاع از انواع استدلالهايي كه سيوطي تحتِ عنوان «جدل القرآن» مطرح كرده است بنگريد به: همين كتاب 4/60 ـ 66.
9 ـ مجمع البيان 2/293. جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام 18/12 ـ 13.
10 ـ بنگريد به: التفسير الكبير 5/162، ط: افست، دار احياء التراث العربي، بيروت، 1981 م، طبع هفتم ـ تفسير القرآن العظيم 1/236، ط: دارالمعرفة، بيروت، 1402 هـ . ق.
11 ـ آيه 37 سوره توبه: «انما النسي‏ء زيادة في الكفر يُضَلُّ به الّذين كفروا يُحِلُّونَهُ عاما و يُحَرِّمُونَهُ عاما ليُواطِئُوا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللّه‏ُ فَيُحِلُّوا ما حرَّمَّ اللّه‏ُ زُيِّنَ لَهُم سوءُ اَعْمالِهم وَاللّه‏ُ لايَهْدِي الْقُوْمَ الْكافِرينَ».
12 ـ مجمع البيان 2/294 ـ تفسير القرآن العظيم 1/237 ـ الكافي (اصول) 4/64،ط: كتابفروشي اسلاميه. در اين كتاب اخير اضافه شده است: «ولكل كه معصية، و حرمة ماله كحرمة دمه» ـ و نيز بنگريد به: جامع البيان 4/150، ط: دارالمعارف مصر ـ مسند احمد 3647.
13 ـ مجمع البيان 2/294 ـ روض الجنان 1/503 ـ كشف الاسرار 531 ـ المناز 2/227 ـ جواهرالكلام 18/355.
14 ـ تفسير البرهان 1/199 ـ 201. مجمع البيان و هامش آن 2/294 ـ الميزان 2/79، ط: سوم، مؤسسة الاعلمي بيروت، 1393، جواهر الكلام 18/355 و 359 ـ 361.
15 ـ جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام 18/359 ـ 364.
16 ـ جامع البيان 2/158 تفسير القرآن العظيم 1/238.
17 ـ همان مرجع و صفحه ـ كشف الاسرار 1/531 ـ التفسيرالكبير 5/165.
19 ـ جامع البيان 2/159، 160 ـ التفسير الكبير 5/165.
20 ـ جامع البيان 2/160.
21 ـ تفسير المنار 2/227، ط: دوم افست، دارالمعرفة لطباعة و النشر، بيروت.
22 ـ روح البيان 1/314.
23 ـ المنار 2/227.
24 ـ التفسير الكبير 5/162.
25 و 26 و 27 ـ كنزالعمال 5/31، ط: افست از روي نسخه چاپي حيدرآباد. مؤسسه الرسالة، بيــروت، 1399 هـ .
28 ـ التفسير الكبير 5/167.
29 ـ المعجم الوسيط 1/156، 157.
30 ـ التفسير الكبير 5/167.
31 ـ سنن ابن ماجه (مناسك) 44 (رك: المعجم المفهرس لاِءلفاظ الحديث)
32 ـ مائده : 77.
33 ـ توبه : 3.
34 ـ الجامع الصحيح : بخاري، 62.